Występująca wszelkiego rodzaju rolinnoć nadmorskich wydm.
Tereny obszarów najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo i krajobrazowo, leżące w obszarach Narodowego Parku Krajobrazowego w Gdańsku obejmują tereny między innymi /Redy, Dębki, Białogóra, Karwia, Karwińskie błota, Ostrowo, Jastrzębia Góra, Rozewie, Władysławowo, Zatoka Pucka, Półwysep Helski w tym Chałupy, Kunica, Jastarnia, Jurata i Hel i wiele innych miejscowoci/.
Rolinnoć porastająca podłoże zbudowane z piasków morskich należy do najbardziej znamiennych składników szaty rolinnej Parku. Na wydmowym brzegu od strony otwartego morza /od Władysławowa poprzez Chałupy, Kunicę, Jastarnię, Juratę i Hel /, tworzy ona rozbudowany i zróżnicowany układ strefowy, budowany przez dwa podstawowe typy zbiorowisk – psammofilne (piaskolubne) i borowe. Miejscami przeplatają się z nimi nielene i lene fitocenozy wilgotnych zagłębień międzywydmowych. Układ ten jest znacznie uboższy i wyranie odmienny na brzegach Zatoki Puckiej /Swarzewo, Władysławowo,Chałupy, Kunica, Jastarnia/, których rolinnoć istotnie różni się od częci lądu sąsiadującej z otwartym morzem; składają się na nią niskie murawki psam- mofilne (napiaskowe), wrzosowiska i zarola, natomiast brak jest wysokich wydm.
Warunki panujące na plaży, zwłaszcza od strony otwartego morza /Jastrzębia góra, Władysławowo/, są bardzo niekorzystne dla rolin. Ich rozwój jest ograniczany przede wszystkim przez nieustabilizowane i skrajnie ubogie podłoże oraz niszczącą działalnoć wiatru i sztormów, na które latem nakłada się oddziaływanie plażowiczów.
Na granicy zasięgu fal zalewających plażę gromadzi się kidzina, czyli wyrzucone przez morze i rozkładające się różnorodne szczątki organiczne pochodzące z lądu i /, wody – patyki i obumarłe roliny bentosowe (tj. zakorzenione na dnie), np. zo- slera morska, zamętnica, różne gatunki dużych glonów – tamy, gałęzatki, widlika, rozróżka, kłoska i morszczynu. Na tym podłożu, bogatym z związki odżywcze, wykształcają się specyficzne, wilgociolubne zbiorowiska, budowane I ii zez nitrofilne (azotolubne) roliny znoszące niewielkie zasolenie. Przewodnimi gatunkami tych fitocenoz są rukwiel nadmorska Cakile maritima i solanka kolczysta Salsola kali. Osiedlają się tu ponadto liczne, często przypadkowe roliny, między innymi łąkowe, namuliskowe, a nawet ruderalne.
Szata rolinna
Nowej rozwijają się wyłącznie na brzegach Zatoki Puckiej i rozwija się gdyż istnieją odpowiednie dla nich siedliska.
W wyższej częci plaży, u podnóża wydmy przedniej, występują typowe nadmorskie psammofity, jak honkenia piaskowa Honckenya peploides, piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria i jej mieszaniec z trzcinnikiem piaskowym A. x baltica, wydmuchrzyca piaskowa Elymus europaeus i wspomniane wczeniej rukwiel i solanka. Roliny te zatrzymują piasek transportowany przez wiatr, prowadząc w ten sposób do powstania i rozwoju inicjalnych wydm – wydmy przedniej. Porastająca ją luna rolinnoć składa się z zaledwie kilku wymienionych wyżej gatunków. Zbiorowisko to jest okrelane jako zespół piaskownicy i wydmuchrzycy w postaci z honkenią, czyli Elymo-Ammophiletum honckenyeto- sum.
Następną strefę tworzy wydma biała – mniej lub bardziej regularny wał wydmowy, zwykle o wysokoci od kilku do kilkunastu metrów. Piasek jest tu nieustabilizowany, a nazwa tej formy pochodzi od białego koloru czystego, pozbawionego próchnicy piasku, gdyż wszystkie szczątki obumarłych rolin są z niego wywiewane; odczyn podłoża na wydmie białej jest obojętny. Zbiorowiskiem rolinnym białej wydmy jest typowo wykształcony zespół piaskownicy zwyczajnej i wydmuchrzycy piaskowej. Te okazale trawy wraz z kilkoma innymi, jak kostrzewą czerwoną Festuca rubra ssp. arenaria i piaskownicą bałtycką Ammophila x baltica, doskonale znoszą zasypywanie piaskiem, a niektóre wręcz go potrzebują. Zagęszczająca się w miarę rozwoju rolin wysoka darń stabilizuje piasek i skutecznie umacnia wydmowe podłoże, przez co przygotowuje warunki dla powstania następnego zbiorowiska – zespołu kocanek i jasieńca piaskowego Helichryso-Jasionetum charakterystycznego dla kolejnej strefy – wydmy szarej. Występujący na niej względnie ustabilizowany piasek ma jasno szarą barwę pochodzącą od tworzącego się zaczątkowego poziomu próchnicznego. Z tego materiału wykształca się też inicjalna gleba typu regosolu o lekko kwanym odczynie. Cechy te powodują, że to stadium rozwoju wydm nazwano wydmą szarą. Typowym dla niej zbiorowiskiem jest psammofilna, niska murawa – Helichryso- Jasionetum, która florystycznie jest znacznie bogatsza od poprzednio opisanego zespołu piaskownicy i wydmuchrzycy. Buduje ją głównie gęstokępkowa trawa szczotlicha siwa Corynephorus canescens, szaro, filcowato owłosione kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, jasieniec piaskowy Jasione montana var. lito- ralis, jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum var. dunense et linariifolium, turzyca piaskowa Carex arenaria, bylica polna Artemisia campe- stris var. sericea oraz stale, choć nielicznie rosnące roliny wydmy białej. Względnie częstym składnikiem jest symbol rolinnoci nadmorskiej – mikołajek nadmorski Eryngium maritimum, który tu znajduje optymalne dla siebie warunki rozwoju. Psammofilne murawki wydmy szarej, obok wyliczonych rolin zielnych, charakteryzują się występowaniem tzw. warstwy przyziemnej, budowanej przez mchy i porosty, sporód których licznie występują chrobotki osiągając też znaczne pokrywanie. Często pojawiają się też młode sosny – pionierzy boru nadmorskiego.
Nieco odmienne nadmorskie murawy psammofilne wykształcają się na wydmach otaczających Zatokę Pucką. Bezporednio z wąskim pasem plaży, w dużej częci pokrytej kidziną, graniczy niski i na ogół również wąski pas wydmowy. Występujące na nim murawy są florystycznie bogatsze od porastających wydmy od strony otwartego morza i nie wykazują tak wyranego układu strefowego. Dominuje w nich turzyca piaskowa i wydmuchrzyca piaskowa, którym towarzyszy piaskownica zwyczajna i kilka innych nadmorskich psammofitów, w tym mikołajek nadmorski i groszek nadmorski Lathyrus maritimus, a także doć spora liczba rolin mniej typowych dla wydm nadmorskich.
W kompleksie zbiorowisk psammofilnych, zwłaszcza na wydmie szarej, a także na niewielkich polankach w borach sosnowych porastających wydmy nadmorskie, występują różne zbiorowiska budowane głównie przez krzewinki, tj. niewysokie wieloletnie roliny o zdrewniałych pędach. Do tej grapy fitocenoz należą bardzo interesujące, typowo przymorskie wrzosowiska, nazywane bażyniskami Carici arenariae-Empetretum, które stosunkowo najczęciej występują w okolicach Białogóry. Najczęciej dominuje w nich bażyna czarna Empetrum nigrum i wrzos Calluna vulgaris. Stałymi, lecz ilociowo mniej znaczącymi składnikami są nadmorskie psammofity, a z rolin zarodnikowych liczne porosty. To naturalne zbiorowisko jest obecnie zagrożone przez powszechne zalesianie wydm nadmorskich sosną. Gdzieniegdzie na szarych wydmach spotyka się niewielkie, naturalne płaty niskich zaroli wierzby piaskowej Salix arenaria. Natomiast występujące miejscami zarola róży pomarszczonej Rosa rugosa, o charakterystycznych dużych kwiatach i owocach, oraz wierzb, głównie waw- rzynkowej Salix daphnoides, są efektem sztucznych nasadzeń, prowadzonych w celu stabilizacji ruchomego podłoża.
Kolejnym po murawach i wrzosowiskach zbiorowiskiem w sukcesji rolinnej na wydmach nadmorskich jest bażynowy bór nadmorski Empetro nigri-Pinetum. Występuje on wyłącznie na wybrzeżu wydmowym na Półwyspie Helskim i na zachód od Jastrzębiej Góry. Jest to zbiorowisko o bardzo specyficznej fizjonomii. Z powodu ubóstwa gleb na wydmach sosny budujące drzewostan są niskie, z krzywymi pniami i silnie rozgałęzione. W miejscach najbardziej wystawionych na działanie silnych wiatrów od morza korony drzew są ponadto asymetryczne, silniej rozwinięte od strony zawietrznej i pochylone z wiatrem; taki pokrój drzew nazywamy sztandarowym.
Bór bażynowy, w odróżnieniu od ródlądowych borów sosnowych, odznacza się występowaniem kilku gatunków. Należy do nich między innymi wymieniana już krzewinka bażyna czarna, od której zespół bierze swą nazwę, storczyki tajęża jednostronna Goodyera repens i listera sercowata Listera cordata oraz gruszyczka jednokwiatowa Moneses uniflora.
W związku ze zróżnicowaniem warunków wodnych na wydmach, bór nadmorski występuje w kilku postaciach. Najsuchsza z nich zajmuje szczyty wydm i odznacza się obfitym występowaniem licznych gatunków porostów; jest to nadmorski bór chrobotkowy Empetro nigri-Pinetum cladonietosum. Nieco mniej suche siedliska zajmuje bór graszyczkowy Empetro nigri-Pinetum piroletosum, w którym stale i często doć licznie występują różne gatunki gruszyczek i paprotka zwyczajna Polypodium vulgare. Fitocenozy boru gruszyczkowego występują stosunkowo rzadko na terenie Parku, natomiast najszerzej rozprzestrzenioną w nim postacią boru jest podzespół typowy Empetro nigri-Pinetum typicum.
Najwilgotniejsze siedliska zajmowane przez bór nadmorski, położone w piaszczystych zagłębieniach międzywydmowych o lustrze wody gruntowej na głębokoci 40-70 cm pod powierzchnią gruntu, zajmuje podzespół wilgotny boru Empetro nigri-Pinetum ericetosum. Charakteryzuje się on m.in. występowaniem wrzoca bagiennego Erica tetralix i innych gatunków związanych z siedliskami wilgotnymi i torfowymi, które swoje optimum znajdują jednak poza borem nadmorskim, jak np. woskownica europejska Myrica gale, turzyca bagienna Carex nigra, borówka bagienna (łochynia) Vaccinium uliginosum i bagno zwyczajne Ledum palustre. Postać ta nie jest zbyt rozpowszechniona w Parku, a stosunkowo najczęciej występuje w okolicach Białogóry.
W częci zagłębień międzywydmowych, w których odłożyła się cienka warstwa torfu, a poziom wody jest wyższy niż w borze bażynowym, rozwija się specyficzna nadmorska postać boru bagiennego z wrzocem bagiennym – Vaccinio uliginosi-Pinetum ericetosum. Wyróżniają ją gatunki, które w najbardziej wilgotnej postaci boru nadmorskiego występują pojedynczo, jak woskownica, bagno i trzęlica modra Molinia caerulea; tu natomiast nierzadko rosną masowo. Towarzyszą im typowe dla borów bagiennych gatunki z ubogich w składniki odżywcze i kwanych torfowisk, jak żurawina zwyczajna Oxycoccus ąuadripetalus, weł- nianka wąskolistna Eriophorum angustifolium i różne gatunki mchów torfowców. Poza strefą pokrytych lasem wydm, fragmenty boru bagiennego występują jedynie miejscami w otulinie Parku – na Bielawskim Biocie /Karwia/.
Na wschód od Białogóry w kompleksie przestrzennym z bażynowym borem nadmorskim i nadmorskim borem bagiennym znajduje się unikatowy w skali całego polskiego wybrzeża zespół obniżeń międzywydmowych ze specyficznymi dla nich siedliskami i rolinnocią. Głównym czynnikiem, który decyduje o ich odrębnoci jest zmienny, okresowo bardzo wysoki poziom wody gruntowej, która miejscami tworzy nawet trwałe zbiorniki. Warunki te uniemożliwiają egzystencję zbiorowiskom lenym, natomiast w połączeniu z jałowocią wydmowego piasku inicjują procesy torfotwórcze i sprzyjają rozwojowi niezwykle rzadkich oligotro- ficznych (skąpożywnych) fitocenoz ziemnowodnych, torfowiskowych i zarolowych. Tworzą one wyrane strefy, cile zależne od poziomu i amplitudy wahań wody. W najtrwalej i najbardziej podtopionych obniżeniach występują dwa zbiorowiska ziemnowodne – situ bulwkowatego i jaskra płomiennika Ranun- culo-Juncetum bulbosi oraz ponikła wielolodygowego Eleocharitetum multicaulis. Nieco wyżej położone miejsca zajmują fitocenozy torfowiskowe budowane głównie przez przygiełkę brunatną Rhynchospora fusca i nieliczne inne gatunki, na przykład rosiczkę porednią Drosera intermedia, trzęlicę modrą, a także mchy torfowce.
Wszędzie tam, gdzie poziom wody jest stosunkowo mało zmienny i utrzymuje się w pobliżu powierzchni grantu, panuje zespół woskownicy europejskiej Myrice- tum gale. Są to niewysokie, gęste zarola, w których warstwę krzewów tworzy niemal wyłącznie woskownica.
W wielu miejscach, lecz na niewielkich powierzchniach w kompleksie wydm nadmorskich występują lasy z drzewostanami budowanymi głównie przez dąb szypułkowy Quercus robur, często ze znaczącą domieszką buka Fagus sy- Ivatica, brzozy brodawkowatej Betula pendula i omszonej B. pubescens oraz sadzonej sosny Pinus sylvestris-, czasem niektóre z wymienionych gatunków dominują a dąb ronie tylko w domieszce. Dąbrowy te występują na szczytach i zboczach pagórków wydmowych, na niskich, często rozwianych wydmach, a lokalnie nawet w wilgotnych zagłębieniach międzywydmowych. W zależnoci od lokalnych warunków topograficznych, troficznych i wodnych dąbrowy występują w bardzo różnych postaciach. Na przykład na wydmach w okolicach Białogóry (rez. Babnica) są to m.in. lasy z dominacją buka w drzewostanie i borówki czernicy Vaccinium myrtillus w runie; zbiorowisko o takim składzie okrela się jako acidofilny las bukowo-dębowy Fago-Quercetum. Znacznie większą rolę przestrzenną w Parku odgrywa las brzozowo-dębowy Betulo-Quercetum, w którego runie głównym składnikiem może być trzęlica modra (np. w rezerwacie Pia- nickie Łąki) lub paproć orlica pospolita Pteridium aquilinum, osiągającą wysokoć dwu metrów (w Torfowych Kłylach w Jastarni). W licznych innych płatach dąbrów wykształciła się bardzo bogata warstwa krzewów, budowana głównie przez leszczynę Corylus avellana (projektowany rezerwat Widowo). Największe wrażenie jednak wywołują płaty dąbrów, w których runie łanowo ronie konwalia majowa Convallaria majalis i często towarzyszący jej storczyk podkolan biały Platanthera bifolia-, zwiedzając rezerwaty Pianickie Łąki i Widowo w okresie ich kwitnienia można przekonać się, jak piękne są ich kwiaty, a zapach wręcz niezrówany.
Wiele fragmentów lasów na wydmach ma skład florystyczny wszystkich warstw zaskakujący na tym typie siedlisk, bowiem rosną tu drzewa, krzewy i roliny zielne typowe dla żyznych i bardzo żyznych gleb. Na przykład w licznych miejscach na Półwyspie Helskim drzewostany buduje klon jawor Acer pseudoplatanus, klon zwyczajny Acer platanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata i grab zwyczajny Carpinus betulus, a z kolei pod dębowym drzewostanem w Widowie koło Dębek ronie kalina koralowa Viburnum opulus. W runie takich lasów można spotkać tak wymagające składniki jak czworolist pospolity Paris quadrifolia, piżmaczek wiosenny Adoxa moschatellina i bodziszek cuchnący Geranium robertianum. Tajemnicą tego zaskakującego zjawiska jest warstwa żyznego torfu, przysypanego piaskiem nasuwających się wydm. Roliny, a zwłaszcza drzewa, użyniają pierwotnie jałowy piasek morski.
W licznych miejscach na granicy wydm i zatorfionej Równiny Błot Przymorskich (często w bezporednim sąsiedztwie opisanych wyżej lasów), rzadziej w zagłębieniach międzywydmowych na Półwyspie Helskim na odcinku między Jastarnią a Kunicą, a lokalnie w kompleksie mokrych łąk i szuwarów w pobliżu brzegów Zatoki Puckiej, występują niewielkie laski z panującą w drzewostanie olchą czarną Alnus glutinosa. W ich ranie występują gatunki bagienne i szuwarowe, np. psianka słodkogórz Solanum dulcamara, karbieniec pospolity Lycopus europa- eus, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, trzcina Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudoacorus. Miejsca występowania tych płatów wykazują objawy przesuszenia, z którym często wiąże się zmiana typu gospodarki wodnej z bagiennej na przemywno-podsiąkową. W wyniku tych zmian bagienne lasy ol- sowe (olesy, olsy), pierwotnie tam rosnące, są w różnym stopniu zniekształcone i wykazują cechy przejciowe między lasami olsowymi a zabagnionymi lasami łęgowymi. Jedyne naturalne i niezaburzone fitocenozy olsowe utrzymują się w bezporednim sąsiedztwie rzeki Pianicy.
Rolinnoć klifów
Klify stanowią odrębny, specyficzny typ wybrzeża, a występująca na nich rolinnoć jest całkowicie odmienna od rolinnoci porastającej wydmy i nisko położone, zalewane słoną wodą brzegi. Najwybitniejszym czynnikiem ekologicznym kształtującym pokrywę rolinną klifów jest ich dynamika, następnie zróżnicowanie budowy geologicznej, a w dalszej kolejnoci sąsiedztwo morza i wystawa, które w silnym stopniu wpływają na mikroklimat zboczy.
W granicach Parku występują zarówno klify żywe, tj. takie, na których wskutek podcinania przez fale zachodzą intensywne procesy zboczowe (np. obrywanie, osuwanie, osypywanie), jak i klify martwe nie podlegające abrazji o znacznie wolniejszych i mniej zróżnicowanych procesach stokowych, w związku z czym ich rzeba jest znacznie bardziej stabilna. Pierwsze z nich dominują od strony otwartego morza na odcinku między Jastrzębią Górą i Władysławowem, gdzie abrazja miejscami osiąga tempo do 1,5 m/rok. Z kolei nad Zatoką Pucką, w okolicy Swarzewa oraz między Puckiem i Osłoninem, zdecydowanie przeważają klify martwe, a aktywne mają łącznie tylko około 1 km długoci.
Budowa geologiczna klifów występujących w granicach Parku została omówiona wczeniej. W tym miejscu należy natomiast podkrelić, że w połączeniu z różnorodnymi procesami stokowymi powoduje ona powstanie niezwykle bogatej i szybko zmieniającej się w czasie mozaiki siedlisk, a w konsekwencji i rolinnoci.
W ogólnym obrazie pokrywy rolinnej klifów Parku dominują zbiorowiska zaro- lowe, których głównymi składnikami są krzewy i niskie, młode okazy drzew. Drugi główny typ tworzą zbiorowiska rolin zielnych, natomiast zupełnie wyjątkowo można spotkać w pełni rozwinięte zbiorowiska lene. W miejscach, w których nachylenie zboczy przekracza 45°, brak jest w ogóle rolinnoci.
Tak zasadnicze zróżnicowanie pokrywy rolinnej jest cile uzależnione od aktywnoci klifu. Wszędzie tam, gdzie procesy zboczowe są intensywne i stosunkowo często dochodzi do odsłonięcia nagiego podłoża, tworzą się pionierskie zbiorowiska budowane początkowo przez pojedyncze okazy i gatunki rolin zielnych. Na podłoże gliniaste jako pierwsze wkraczają podbiał pospolity Tussila- go farfara i ostrożeń polny Cirsium arvense, które po względnym utrwaleniu podłoża umożliwiają rozwój innych gatunków, głównie łąkowych, jak np. kupkówki pospolitej Dactylis glomerata i groszku żółtego Lathyrus pratensis. Stosunkowo szybko w takich miejscach pojawiają się również kiełkujące z nasion młode osobniki rokitnika Hippophaé rhamnoides. Z kolei na klifach piaszczystych, gdzie z różną intensywnocią następuje osypywanie się piasku, rozwijają się lune lub zwarte murawy. Są one budowane przez stosunkowo liczną grupę rolin, które poza klifami pospolicie rosną na łąkach (np. krwawnik pospolity Achillea millefolium, kostrzewa czerwona Festuca rubra, rogownica zwyczajna Cerastium vulgatum, tomka wonna Anthoxanthum odoratum) lub na suchych, piaszczystych miejscach (np. szczaw polny Rumex acetosella, koniczyna różno- ogonkowa Trifolium campestre, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, rozchodnik ostry Sedum acre). Skład gatunkowy muraw w znacznym stopniu zależy również od typu rolinnoci rosnącej wzdłuż górnej krawędzi klifu. Jej płaty w wyniku osuwania i obrywania się zbocza przedostają się na stoki klifu i tam ponownie rozwijają, dzięki czemu na urwiskach można spotkać różne ekologiczne grupy gatunków, nawet chwasty polne.
Gatunkami charakterystycznymi dla piaszczystych muraw klifowych są m.in. koniczyna łąkowa Trifolium pratense ssp. maritima i przelot zwyczajny Anthyllis vulneraria ssp. maritima. Ten ostatni, gdy występuje licznie, nadaje klifom specyficzny urok dzięki biało-żółtym, owłosionym i zebranym w główki kwiatom, podobnie jak u koniczyny. Zbiorowiska rolin zielnych z reguły stanowią krótkotrwałe stadia rozwoju rolinnoci klifowej i tylko tam, gdzie podłoże nie zostanie ustabilizowane, mogą utrzymywać się przez dłuższy czas.
Wyk. mat. NPK. Pr. zb. A. Janty